ભગવાન સુધી પહોંચવાનો રસ્તો માત્ર એક નથી. આપણા શાસ્ત્રો સંકેત કરે છે કે ભિન્ન ભૂમિકા અને સ્વભાવ ધરાવતા લોકો માટે ભગવાન સુધી પહોંચવાના માર્ગો પણ જુદા-જુદા હોય છે. શ્રીમદ ભાગવત પુરાણમાં ત્રણ મુખ્ય માર્ગો જણાવાયા છે — જ્ઞાન, ભક્તિ અને વૈરાગ્ય. આ ત્રણેય સાધનાઓ એ જીવાત્માને પરમાત્માની પાસે પહોંચાડે છે. આવો, આપણે ત્રણેય માર્ગોની સમજણ અને મહિમા પર થોડી ઊંડાણપૂર્વક નજર કરીએ.
૧. જ્ઞાનમાર્ગ — આત્મસ્ફૂરતીનો માર્ગ
જ્ઞાન એ મુક્તિનું મૂળ છે. ઉપનિષદોનું સૂત્ર છે:
“સ ય એશે પુરુષો વિદ્વાન્…”
અથાર્વવેદ પણ કહે છે કે “જ્ઞાનમ્ વિમુક્તિ” — સાચું જ્ઞાન ભીતરના અંધકારને દૂર કરે છે.
જ્ઞાનમાર્ગ એ તત્વચિંતનનો માર્ગ છે. બ્રહ્મ તત્વ શું છે? જીવ કોણ છે? જગતનું સ્વરૂપ શું છે? આત્મા અવિનાશી છે કે નાશવંત? — આવા પ્રશ્નોના ઉત્તર શોધતા શોધતા સાધક અનહદ સત્ય સુધી પહોંચે છે. આ માર્ગ પર ચાલનાર સાધક ધર્મશાસ્ત્રોનું અધ્યયન કરે છે, વેદાંતચિંતન કરે છે, ગુરુ પાસેથી તત્વજ્ઞાન લે છે અને નિર્વિકાર થવાની દિશામાં આગળ વધી જાય છે.
જ્ઞાનમાર્ગ એ બહુ તીવ્ર સાધના છે. અહીં અહંકારનો ત્યાગ, ઈન્દ્રિયજય અને શાંતિ ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે. શ્રી શંકરાચાર્ય જેમણે આદ્વૈત તત્વનો પરિચય આપ્યો, તેવા મહાન ઋષિઓના આ માર્ગે ચાલવાથી સાધકને બ્રહ્મસાક્ષાત્કાર થાય છે.
પરંતુ માત્ર જ્ઞાન પૂરતું નથી. જો ગર્વ આવે કે “હું જાણું છું”, તો જ્ઞાન બંધન બની જાય છે. તેથી જ્ઞાન સાથે વિનય અને ભક્તિ જોડાવા જરૂરી છે.
૨. ભક્તિમાર્ગ — હ્રદયના સમર્પણનો માર્ગ
“ભક્તિ કેવળમાત્મલાભાય” — ભગવતભક્તિ એ એવો માર્ગ છે જ્યાં માણસ ભગવાનને બાળકની જેમ માને છે. ભગવાનને મિત્રો સમાન જાણે છે. પ્રેમની ચરમસીમા સુધી પહોંચે છે.
શ્રીમદ ભાગવતના દર્શન મુજબ, કળીયુગમાં ભગવાન સુધી પહોંચવાનો શ્રેષ્ઠ માર્ગ ભક્તિમાર્ગ છે. કારણ કે ભક્તિ માટે શાસ્ત્રજ્ઞાન અથવા મોટી તપસ્યા જરૂરી નથી — પૂરતું છે એક ભક્ત હ્રદય. જે શરણે જાય છે અને ‘હે ભગવાન, તું મારો છે’ એવું માનેછે, તેનું જીવન ભગવાનનો અંશ બની જાય છે.
ગોપીઓની ભક્તિ, પ્રહલાદનો વિશ્વાસ, ધ્રુવની લાગણી — આ બધું દર્શાવે છે કે ભક્તિમાં શક્તિ છે. અહીં તર્ક કે તત્વજ્ઞાન કરતા વધુ મહત્વ લાગણીઓનું છે. શ્રીમદ ભાગવતની નવવિધા ભક્તિઓ — શ્રવણ, કીર્તન, સ્મરણ, પાદસેવન, અર્ચન, વંદન, દાસ્ય, સખ્ય અને આત્મનિવેદન — દરેકમાં આત્માનું તત્વ છે.
ભગવાન કૃષ્ણ પોતાની ભક્તિથી જ લચી પડે છે. તેઓ કહે છે:
“સતતં કેર્તયંતો માં યતંતશ્ચ દૃઢવ્રતાઃ।
નમસ્યંતશ્ચ માં ભક્ત્યા નિત્યયુક્તા ઉપાસતે॥”
(ભગવદ ગીતા 9.14)
ભગવાન ભક્તોના આશ્રિત બને છે. ભક્તિ એ ભગવાનના ચરણોમાં પૂર્ણ શરણાગતિ છે.
૩. વૈરાગ્યમાર્ગ — ત્યાગ અને સંયમનો માર્ગ
વૈરાગ્ય એ અર્થશાસ્ત્ર કે નીતિશાસ્ત્ર નહીં — એ જીવન જીવવાની એક ઊંચી દ્રષ્ટિ છે. જ્યાં દુનિયાના આકર્ષણો નગણ્ય લાગે છે અને જગતના ભોગો અસ્થાયી લાગે છે — ત્યાંથી શરૂ થાય છે સાચું વૈરાગ્ય.
વૈરાગ્ય એટલે બધું છોડી દેવું નહીં — પરંતુ અંતરમાંથી બધાનું અસારપણું સમજી લેવું. શરીર ધરવું પણ ‘હું શરીર નથી’ એમ જીવવું — એ વૈરાગ્ય. કસોટી એ છે કે આપણે સુખ, દુઃખ, લાબું કે ટુંકું જીવન, પ્રશંસા કે અપમાન — બધું ભગવાનની ઇચ્છા માની લઈએ.
શ્રીમદ ભાગવતની પ્રથમ સ્કંધમાં મહર્ષિ શુકદેવે કહેલું કે:
“નૈષ્ણમત્વં વિના વૈરાગ્યમ્” — જ્ઞાનને પુર્ણતા વૈરાગ્યથી મળે છે. ભક્તિને ઊંચું સ્થાન ત્યારે મળે છે જ્યારે ભક્ત વૈરાગ્યભાવથી ભગવાનને અર્પણ થાય છે.
શ્રી રામકૃષ્ણ પરમહંસ કહેતા કે “જળમાં હાથે માછલી પકડવી હોય તો હાથ સૂકા રાખવાં પડે”. એમ જ, ભૌતિક જીવન જીવતાં જીવતાં પણ આંતરિક ત્યાગ રાખવો એ વૈરાગ્ય છે.
અંતિમ સાર — ત્રણેય માર્ગનું સમન્વય
શ્રીમદ ભાગવત પુરાણ માત્ર ભક્તિનું ગીત નથી. તે જ્ઞાનનું દર્શન પણ છે અને વૈરાગ્યનું પાથયપુસ્તક પણ છે.
જ્ઞાનથી દ્રષ્ટિ આવે છે, ભક્તિથી હ્રદય બને છે અને વૈરાગ્યથી જીવતાવ આવે છે. આ ત્રણેય માર્ગ એક બીજાની પૂરક છે. એક પણ રસ્તો અધૂરો છે જો બીજાનું સહારો ના મળે.
ભગવાન સુધી પહોંચવાનો સાચો માર્ગ એ છે કે જ્યાં આ ત્રણે માર્ગો — જ્ઞાન, ભક્તિ અને વૈરાગ્ય — ત્રિવેણી સંગમ બની જાય.
શ્રીમદ ભાગવતના દશમ સ્કંધમાં શ્રી કૃષ્ણે ઉજાગર કર્યું છે:
“મય્યન્યતારાયણૈઃ — મત્ભક્તો લભતે મમ”
મારા ભક્તો મને જ મળે છે. ભલે કોઈ પણ માર્ગે આવે — અંતે જો સમર્પણ હોય, તો હું મળી જાઉં છું.
આજના આધુનિક યુગમાં જ્યાં દિગ્ભ્રમિત આત્માઓ છે, તનાવ, લોભ અને વાસનામાં ધસેલી માનવતા છે — ત્યારે આપણને આ ત્રણેય માર્ગે થોડું ચાલવું પડશે. ગુરુના આશ્રયમાં રહીને, ભગવાનના ચરણોમાં સમર્પિત થઈને, જ્ઞાનથી સમજવી, ભક્તિથી રડવું અને વૈરાગ્યથી સમર્પિત થવું — એજ છે ભાગવત જીવન.