વિશ્વની સૌથી મોટી લોકશાહી ભારત પોતાના ગામડીયાંના હ્રદયમાં વસે છે એવું કહેવામાં આવે છે. પણ આજે પણ જ્યારે આપણે ગુજરાત-મહારાષ્ટ્ર બોર્ડર વિસ્તારના આદિવાસી ગામોને જોઈએ, ત્યારે એવું લાગે છે કે આ ગામો આજે પણ 1947ના સમયની જેમ આધારભૂત જીવી રહ્યા છે – જ્યાં રોટી, રોડ અને રોજગારી હજુ પણ સ્વપ્ન છે.
દક્ષિણ ગુજરાતની પૂર્વપટ્ટી સરહદી વિસ્તારોમાંથી –
ગુજરાત અને મહારાષ્ટ્રની સરહદે આવેલા પર્વતીય અને જંગલવાળી વિસ્તારોમાં વસતા આદિવાસી સમુદાય આજે પણ આધુનિક વિકાસથી વંચિત છે. આ વિસ્તારોમાં આજેય રસ્તા, પીવાનું પાણી, આરોગ્ય, શિક્ષણ અને રોજગારી જેવી મૂળભૂત સુવિધાઓ માટે સંઘર્ષ ચાલે છે. સરહદ પંથકના ગામોમાં 100 ટકા જેટલી વસ્તી આદિવાસી છે, જેમાં મૂળભૂત જીવીકાર માટે કુદરતી સાધનો અને પરંપરાગત પદ્ધતિઓ પર આધાર રાખી જીવન યાપન કરવામાં આવે છે.
આ વિસ્તારોમાં મહુડાનું વિશેષ મહત્વ છે. મહુડો અહીંના આદિવાસી સમુદાય માટે માત્ર વૃક્ષ નહીં પણ કલ્પવૃક્ષ છે. તેના ફળમાંથી બનાવવામાં આવતો દારૂ આદિવાસી જીવનશૈલીનો અંગ છે અને અનેક ધાર્મિક, સાંસ્કૃતિક તથા ઔષધીય ઉપયોગ માટે તેનો ઉપયોગ થાય છે. જો કે હાલની પરિસ્થિતિ એવી છે કે રાજ્ય સરકાર દ્વારા આ પરંપરાગત મહુડાના દારૂની કાયદેસર મંજુરી આપવી નથી, જેના કારણે આદિવાસીઓ પરંપરાગત દારૂ છોડીને પછાત દારૂ પીવા મજબૂર થાય છે. જે ખાસ કરીને પડોશી રાજ્યોમાંથી ગેરકાયદેસર રીતે ઘુસાડવામાં આવે છે અને જેનાથી યુવાનોના મૃત્યુ જેવી ગંભીર ઘટનાઓ વધી રહી છે.
આદિવાસી સમાજ અને દારૂનો સાંસ્કૃતિક સંબંધ
આદિવાસી સમુદાયના વિધિવિધાનો અને પરંપરાગત ઉત્સવોમાં મહુડાના દારૂનો ઉપયોગ થાય છે. લગ્ન, જન્મોત્સવ, પર્વ-પરંપરા, ગામદેવતા પૂજન વગેરે પ્રસંગો પર મહુડાનું દારૂ પાવન તરીકે અપાય છે. તે માત્ર મદિરા નથી, પણ સામૂહિક ઉજવણી અને ઔષધીય ગુણવત્તાવાળું પદાર્થ છે. મહુડાનું દારૂ સ્વાભાવિક રીતે બને છે, જેમાં કોઈ કેમિકલ કે ઘાતક ઘટકો નથી હોય; તેથી આરોગ્ય પર ખાસ ખોટી અસર પાડતું નથી.
આદિવાસીઓનું કહેવું છે કે “મહુડાનો દારૂ અમારો ભરોસો છે. તે અમારે કૃષિ કામકાજ પછી થાક ઉતારવા, તાપજ્વર જેવી બીમારીઓમાં દવા રૂપે, તથા ધાર્મિક પ્રસંગોમાં શ્રદ્ધા રૂપે ઉપયોગમાં લેવાય છે.” જે દારૂ એવોર્ડ ધરાવતો કુદરતી ઉત્પન્ન છે, તેને કાયદેસર રીતે મંજૂરી ન મળતી હોવાથી મોટા પ્રમાણમાં નકલી દારૂ પીવાને કારણે અનેક યુવાનોના જીવ ગયા છે.
નકલી દારૂનું
પડોશી રાજ્યોમાંથી ગુજરાતમાં ગેરકાયદેસર રીતે દારૂ ઘુસાડાય છે. ખાસ કરીને ભરૂચ, નવસારી, વલસાડ અને ડાંગ જેવા આદિવાસી વિસ્તારોમાં દારૂનું રેકેટ સક્રિય છે. તાજેતરમાં વલસાડમાં તેમજ સાપુતારાના નજીકના ગામોમાં નકલી દારૂ પીવાથી થયેલા મૃત્યુએ આ સમસ્યાને ગંભીર બનાવી છે. નકલી દારૂમાં મિથાઇલ ઓહોલ જેવી ઘાતક કેમિકલ્સ હોવાને કારણે યુવાનોના કિડની, લિવર અને દિમાગ પર જીવલેણ અસર થાય છે.
શિક્ષિત અને અસલાહિયાત આદિવાસી યુવાનો આ લતમાં ફસાઈ જાય છે અને રોજગાર કે સંસ્કારથી દુર થઈ જીવન ગુમાવે છે. સરકારે જો સમયસર કડક પગલાં ન લે તો આદિવાસી સમાજની આગામી પેઢી ગંભીર રીતે સંકટમાં મૂકાઈ શકે છે.
આર્થિક દૃષ્ટિએ મહુડો – રોજગારનું સાધન
મહુડાનું દારૂ માત્ર પીણું નથી; તે આદિવાસી સમુદાય માટે આવકનું પણ સશક્ત સાધન છે. જો સરકાર મહુડાના દારૂને કાયદેસર માન્યતા આપે તો અનેક ગામોમાં આદિવાસી મહિલાઓ માટે નાના કારખાના ઉભા કરી શકાય. સામૂહિક ઉત્પાદનથી સ્વરોજગાર ઊભો કરી શકાય. આદિવાસી પરિવારોની આર્થિક સ્થિતિ સુધરી શકે.
એક જાગૃત નાગરિકે જણાવ્યું”આજ સુધી અમે મહુડાથી ગોળ, કઢી, આરોગ્યવર્ધક પેક બનાવતા હતા, પણ દારૂ માટે અમારું પાટણો વેરી દેવામાં આવે છે. સરકાર સત્તાવાર પરમિશન આપે તો અમે નિષ્ઠાપૂર્વક ઉત્પાદક બની શકીએ. નકલી દારૂ નહીં વેચાય, અને ગામ પણ સુરક્ષિત બને.”
માંગ છે – કાયદેસર પરમિશન અને નિયમન
આદિવાસી સમાજના આગેવાનો, યુવા સંગઠનો, એનજીઓ અને કેટલાક સ્થાનિક પ્રતિનિધિઓ હવે માંગ કરી રહ્યાં છે કે:
1. મહુડાના દારૂને કાયદેસર બનાવવામાં આવે.
2. વય મર્યાદા અને વેચાણ સમય મર્યાદા નક્કી કરવામાં આવે.
3. માત્ર આદિવાસી વિસ્તારના માન્ય પ્રોડ્યુસર્સને જ પરમિશન આપવામાં આવે.
4. નકલી દારૂ ઘુસાડનાર માફિયાઓ વિરુદ્ધ કડક કાર્યવાહી થાય.
5. મહુડાના દારૂના ઓથોરાઇઝ્ડ ઉત્પાદક માટે સહકારી મંડળીઓ બનાવવામાં આવે.
નિયમન સાથે વિકાસની જરૂર
આદિવાસી સમાજ વિકાસથી વંચિત છે. સ્વાસ્થ્ય કેન્દ્રો નથી, શિક્ષણ સંસ્થાઓ અપૂર્ણ છે, પીવાનું પાણી પણ મુશ્કેલ છે. પરંપરાગત રીતે કુદરત સાથે જીવતા આ લોકો પાસે મહુડો એક આશીર્વાદ સમાન છે. જો તેમને કાયદેસર પરમિશન મળી રહે તો તેઓ નકલી દારૂ જેવી પ્રવૃત્તિથી બચી શકે અને સમાજ માટે નમૂનાસરૂપ વ્યવસાય ઉભો કરી શકે.
કુદરતી પદાર્થ, સાંસ્કૃતિક વારસો અને વિકાસનો માર્ગ
મહુડો માત્ર દારૂ નહીં, પણ આદિવાસી જીવનનો આધાર છે. આદિવાસી સમાજ આજે પણ ભારતના અંતિમ નાગરિક તરીકે જીવશે નહિ, પણ મુખ્ય પ્રવાહમાં આવવા ઈચ્છે છે. જો મહુડાના દારૂના નિયમિત અને સત્તાવાર ઉત્પાદન માટે નીતિ બને, તો અનેક સમસ્યાઓનું સમાધાન થઈ શકે.
આધુનિકતા સાથે સંસ્કૃતિ બચાવવાનો રસ્તો અહિયાંથી શરૂ થાય છે.
રાજ્ય સરકાર, ટ્રાઈબલ મંત્રાલય અને નીતિ આયોગે આ વિષયમાં તકેદારીપૂર્વક વિચારી, પારદર્શક વ્યવસ્થા ઉભી કરવી જોઈએ. દારૂબંધી જાળવવી મહત્વપૂર્ણ છે, પણ તે સામાજિક નુકસાન કરતા વધુ નફાકારક બની રહી હોય તો તેમાં લાગુ પડતી સુધારાઓ વિચારવા યોગ્ય છે.