૧૯ ઓક્ટોબરનો દિવસ માત્ર એક જન્મજયંતિનો પ્રસંગ નથી, પરંતુ તે મનુષ્ય ગૌરવ દિવસ તરીકે માનવતાને નમન કરવાનો અવસર છે. આ દિવસ છે એવા મહાન વિચારક, સંત અને યોગદ્રષ્ટા — પ. પૂ. પાંડુરંગ શાસ્ત્રી આઠવલે (દાદાજી) —ના જન્મદિવસનો. જેમણે ભારતના આધ્યાત્મિક જીવનને નવી દિશા આપી, સમાજને ભક્તિ, કાર્ય અને ગૌરવની અનોખી વિચારસરણી આપી.
🌿 દાદાજીનું જીવનપરિચય
પાંડુરંગ શાસ્ત્રી આઠવલેનો જન્મ ૧૯ ઓક્ટોબર, ૧૯૨૦ના રોજ મહારાષ્ટ્રના રોરે ગામે થયો હતો. નાના વયથી જ તેઓ ધર્મ, વેદાંત અને ઉપનિષદ પ્રત્યે અવિરત જિજ્ઞાસા ધરાવતા હતા. માત્ર ૧૨ વર્ષની ઉંમરે જ ગીતા અને ઉપનિષદનો ઊંડો અભ્યાસ શરૂ કર્યો અને જીવનભર એના સારને જીવનમાં ઉતારવાનો પ્રયાસ કર્યો.
તેમના પિતા વૈદિક પરંપરાના અનુયાયી અને અધ્યાત્મિક વ્યક્તિત્વ ધરાવતા હતા, જેના કારણે દાદાજીને બાળપણથી જ આધ્યાત્મિક સંસ્કાર મળ્યા. પરંતુ દાદાજી માત્ર ધાર્મિક ગ્રંથોના પઠનકાર ન હતા — તેઓ કર્મયોગી હતા, જેમણે જીવનભર માનવના ગૌરવની સ્થાપનાને ધ્યેય બનાવી રાખ્યું.
🌻 સ્વાધ્યાય આંદોલનની શરૂઆત
૧૯૫૪માં દાદાજીએ સ્વાધ્યાય આંદોલનની શરૂઆત કરી. “સ્વાધ્યાય” શબ્દનો અર્થ છે — આત્માનું અધ્યયન, એટલે કે પોતાના અંતરના ઈશ્વરનો શોધ. દાદાજીનું માનવું હતું કે ઈશ્વર આપણા દરેકમાં વસે છે, અને જો આપણે એ ઈશ્વરને ઓળખી લઈએ તો આપણી અંદરનો અહંકાર, દ્વેષ અને ભેદભાવ દૂર થઈ શકે.
આ વિચારો પરથી જન્મ લીધો – **“વિશ્વ પરિવાર”**નો, જ્યાં દરેક માણસ “ભગવાનનો દાસ” અને દરેક બીજો માણસ “ભગવાનનો ભાઈ” ગણાય.
દાદાજીના શબ્દોમાં —
“ભગવાનને પ્રેમ કરવો એ માનવને પ્રેમ કરવો છે.”
સ્વાધ્યાયી ભક્તિ આંદોલન એક એવી જીવંત ક્રાંતિ હતી, જેમાં ન તો રાજકારણ હતું, ન તો પદ-પૈસાનું લોભ — માત્ર ભક્તિ અને પ્રેમનો પ્રવાહ હતો
🌼 ભક્તિથી ભવ્યતા
દાદાજી કહેતા — “ભક્તિથી ભવ્યતા આવે છે.”
તેમના માટે ભક્તિ કોઈ મંદિરમાં કરાતી પૂજાની ક્રિયા નહોતી, પરંતુ એક જીવંત જીવનપદ્ધતિ હતી.
તેમણે ભક્તિને કર્મભક્તિનો સ્વરૂપ આપ્યું — “કર્મમાં ભક્તિ” અને “ભક્તિમાં કર્મ”.
તેમણે ગીતા ના સંદેશને જીવનમાં ઉતારવાની વાત કરી —
> “કામ કરો પણ ફળની આશા રાખશો નહીં, કારણ કે કામ પોતે જ ભક્તિ છે.”
આ વિચારોથી પ્રેરાઈ હજારો લોકોએ પોતાના જીવનમાં પરિવર્તન લાવ્યું.
🌺 મનુષ્ય ગૌરવની સંકલ્પના
દાદાજીનું સૌથી મોટું યોગદાન હતું — **“મનુષ્ય ગૌરવ”**ની સંકલ્પના.
તેમનું માનવું હતું કે દરેક માનવીમાં ઈશ્વર વસે છે, એટલે દરેક માનવીનો સન્માન થવો જોઈએ.
ગરીબ હોય કે અમીર, શિક્ષિત હોય કે અશિક્ષિત — દરેકનું ગૌરવ એકસરખું છે.
તેમણે લોકોને શીખવ્યું કે આપણે બીજાની સેવા કરવી એ કોઈ દયા નથી, પરંતુ એ આપણા અંદરના ઈશ્વરની પૂજા છે.
તેમના શબ્દોમાં —
“માનવની સેવા એ ઈશ્વરની ભક્તિ છે.”
🌾 દાદાજીના સામાજિક પ્રયોગો
સ્વાધ્યાય આંદોલન માત્ર વિચારશક્તિ પૂરતું નહોતું, તે એક જીવંત ક્રિયા બની ગયું. દાદાજીએ અનેક આધ્યાત્મિક-સામાજિક પ્રયોગો કર્યા, જેમ કે —
યોગેશ્વર કૃષિ: ખેતીને ઈશ્વરની ભક્તિ રૂપે જોવાની પદ્ધતિ.
ભક્તિ ફેરા: સ્વાધ્યાયીઓ ગામે ગામ જઈ ઈશ્વરપ્રેમનો સંદેશ આપે.
ત્રિકાળ સંધ્યા: પરિવાર સાથે રોજની પ્રાર્થના અને આધ્યાત્મિક ચર્ચા.
સ્વાધ્યાય મંદિર: જ્યાં લોકો ભક્તિ સાથે સમૂહમાં અધ્યયન કરે.
આ પ્રયોગોએ ગ્રામ્ય જીવનમાં પરિવર્તન લાવ્યું. સ્વાધ્યાય આંદોલનના માધ્યમથી હજારો ગામોમાં નશાબંધી, અપરાધ રોકાણ, સહકાર અને એકતા જન્મી.
🌸 વિશ્વ સ્વીકૃતિ અને સન્માન
દાદાજીના વિચારોને વિશ્વભરમાં માન્યતા મળી. તેમણે આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે ભારતના વેદાંત, ગીતા અને ભક્તિની વ્યાખ્યા કરી.
૧૯૯૭માં તેમને **ટેમ્પલટન એવોર્ડ (Templeton Prize for Progress in Religion)**થી નવાજવામાં આવ્યા, જે વિશ્વનો સર્વોચ્ચ ધર્મ અને આધ્યાત્મિક પુરસ્કાર છે.
તેમના આંદોલનને કારણે ભારતના લાખો લોકોના જીવનમાં આત્મગૌરવ જાગ્યું, અને લોકો વચ્ચેના ભેદભાવના ભીંતો તૂટી પડી.
🌹 દાદાજીનું અવસાન અને અમર વારસો
૨૫ ઑક્ટોબર, ૨૦૦૩ના રોજ દાદાજી પરમધામ પામ્યા, પરંતુ તેમનો વિચાર આજે પણ જીવંત છે.
સ્વાધ્યાય પરિવાર આજે પણ વિશ્વભરમાં કરોડો ભક્તો સાથે કાર્યરત છે, અને દાદાજીના સંદેશ — “ભગવાન મનુષ્યમાં વસે છે” —ને જીવંત રાખે છે.
તેમની જન્મજયંતિને દર વર્ષે મનુષ્ય ગૌરવ દિવસ તરીકે ઉજવવામાં આવે છે, જેથી માનવતા, ભક્તિ અને સ્વમાનની જ્યોત સતત પ્રજ્વલિત રહે.
🌷 અંતિમ પ્રેરણા
દાદાજીનું સમગ્ર જીવન એક સંદેશ આપે છે —
> “માનવમાં ઈશ્વર છે, અને ઈશ્વરમાં માનવ છે.”
જ્યારે આપણે બીજામાં ઈશ્વરને જોઇએ છીએ, ત્યારે કોઈ દુશ્મન રહેતો નથી. સમાજમાં પ્રેમ, સમરસતા અને ગૌરવના બીજ વાવવાની શક્તિ દાદાજીએ દરેક હૃદયમાં સ્થાપી.
આજે ૧૯ ઑક્ટોબર ના દિવસે આપણે માત્ર તેમના જન્મને નહીં, પરંતુ તેમની વિચારધારાને પણ વંદન કરીએ —
ભક્તિથી ભવ્યતા, કર્મથી ભક્તિ અને ગૌરવથી માનવતા – એ જ છે દાદાજીની અમર ઉપાસના.
શતશઃ નમન!
પ. પૂ. પાંડુરંગ શાસ્ત્રી આઠવલેને —
જેમણે દરેક માનવીને પોતાના અંતરમાં ઈશ્વરને શોધવાની દિશા બતાવી,
અને વિશ્વને શીખવ્યું કે મનુષ્યમાં રહેલો ઈશ્વર જ સાચો ગૌરવ છે.